Clywed gan weithwyr ac unigolion sy’n defnyddio gwasanaethau

1

00:00:09,503 --> 00:00:11,271

Doeddwn i erioed wedi gwneud gwaith gofal

2

00:00:11,271 --> 00:00:13,505

cyn dod i Antur a wnai byth sbio yn ôl.

3

00:00:13,505 --> 00:00:15,272

Dwi'n rili enjoio be' dwi'n gwneud dyddiau yma.

4

00:00:15,272 --> 00:00:17,573

Ydy'r Gymraeg yn bwysig yn dy rôl di?

5

00:00:17,573 --> 00:00:20,575

Yndi, mae'n bwysig i ni fel staff a hefyd i'r unigolion,

6

00:00:20,575 --> 00:00:26,477

achos mae'n haws iddyn nhw siarad efo ni yn eu hiaith cyntaf nhw,

7

00:00:26,477 --> 00:00:29,078

ac mae'n iaith cyntaf i ni hefyd. Pan dwi'n siarad Saesneg,

8

00:00:29,078 --> 00:00:32,079

dwi methu cael y geiriau allan. Dipyn bach o 'Wenglish',

9

00:00:32,079 --> 00:00:35,914

nai gyfaddef, ond dydy siarad Saesneg ddim yn dod yn hawdd.

10

00:00:35,914 --> 00:00:39,716

Mae'r Gymraeg yn hollbwysig yn fy rôl i, yn bob rhan ohono.

11

00:00:39,716 --> 00:00:46,052

O ran cyfathrebu efo yr unigolion, staff, y gwaith dwi'n rhoi allan yn allanol hefyd.

12

00:00:46,052 --> 00:00:50,687

Bob dim 'da ni'n ei greu, mae'n iaith Gymraeg gyntaf a wedyn

13

00:00:50,687 --> 00:00:52,321

yn Saesneg.

14

00:00:55,722 --> 00:00:57,923

Dwi yma dydd Mercher a dydd Iau

15

00:00:57,923 --> 00:01:00,391

a dwi'n Cibyn dydd Llun a dydd Mawrth.

16

00:01:00,391 --> 00:01:02,892

Dwi'n licio, dim yn y tywydd oer,

17

00:01:02,892 --> 00:01:06,527

ond mae'r haul yn gwneud o'n rhy boeth so dwi'n licio bod allan.

18

00:01:06,694 --> 00:01:09,428

Dyma pam dwi'n licio Tracey gymaint ydy

19

00:01:09,428 --> 00:01:13,063

achos mae hi'r step-mum gorau i fi yn y caffi.

20

00:01:13,330 --> 00:01:16,364

Bwyd da! Bob tro mai'n gwneud bwyd da i fi

21

00:01:16,364 --> 00:01:19,365

dwi'n dweud wrthi ‘ti'n edrych ar 100 allan o 100 am y bwyd!’

22

00:01:25,301 --> 00:01:26,201

Llyr dwi.

23

00:01:26,201 --> 00:01:27,035

A lle ti'n byw, Llyr?

24

00:01:27,035 --> 00:01:28,302

Llanllyfni.

25

00:01:28,302 --> 00:01:29,836

Wyt ti'n gallu siarad Saesneg?

26

00:01:29,836 --> 00:01:34,838

Nacdw. Dwi ddim yn gallu siarad Saesneg, nacdw, achos dim ond Cymraeg.

27

00:01:34,838 --> 00:01:36,439

Wyt ti'n licio siarad Cymraeg?

28

00:01:36,439 --> 00:01:37,273

Yndw tad.

29

00:01:37,273 --> 00:01:38,507

Ydy o'n bwysig i chdi?

30

00:01:38,507 --> 00:01:41,208

Yndi. Dwi'n licio siarad Cymraeg bob tro.

31

00:01:45,776 --> 00:01:51,178

Rhywbeth arall mewn Cymraeg ydy, dwi'n mynd, 'Dyma fi'.

32

00:01:53,146 --> 00:01:57,914

'Paid a bod ofn agor dy galon. Paid a bod ofn'.

33

00:01:59,015 --> 00:02:01,616

A wedyn, dwi'n mynd trwy hwna.

34

00:02:02,216 --> 00:02:04,250

Michael Bublé, 'feeling good'.

35

00:02:04,417 --> 00:02:07,418

'I am feeling good!'

1

00:00:08,433 --> 00:00:10,077

Dwi'n meddwl ei bod yn bwysig iawn

2

00:00:10,077 --> 00:00:11,729

darparu gwasanaeth gofal

3

00:00:11,729 --> 00:00:13,760

drwy gyfrwng y Gymraeg

4

00:00:13,760 --> 00:00:16,350

os yw pobl yn dewis gwneud hynny.

5

00:00:16,350 --> 00:00:19,930

Mae lle rydyn ni'n byw a gweithio

6

00:00:19,930 --> 00:00:20,930

yng Ngwynedd

7

00:00:20,930 --> 00:00:23,494

yn lle Cymreig iawn

8

00:00:23,494 --> 00:00:25,700

lle mae'r rhan fwyaf o bobl

9

00:00:25,700 --> 00:00:28,304

rydyn ni'n edrych ar eu hôl a gofalu amdanynt

10

00:00:28,304 --> 00:00:32,000

wedi byw eu bywydau nhw

11

00:00:32,000 --> 00:00:33,639

drwy gyfrwng y Gymraeg

12

00:00:33,639 --> 00:00:35,315

ers blynyddoedd.

13

00:00:36,050 --> 00:00:38,588

Dyma sy'n naturiol iddyn nhw.

14

00:00:38,588 --> 00:00:44,921

Felly dwi'n meddwl ei bod yn bwysig iawn

15

00:00:44,921 --> 00:00:46,476

gallu helpu nhw

16

00:00:46,476 --> 00:00:48,309

i gario ymlaen efo'u bywydau

17

00:00:48,309 --> 00:00:49,760

fel maen nhw'n gwybod

18

00:00:49,760 --> 00:00:50,955

a'r ffordd maen nhw'n gyfarwydd â hi.

19

00:00:51,163 --> 00:00:53,828

Fe ddaeth Keneuoe drosodd i fyw yn y Bala

20

00:00:53,828 --> 00:00:55,418

yn ôl yn 1997

21

00:00:55,418 --> 00:00:58,430

a hithau'n gwbl ddi-gymraeg.

22

00:00:58,430 --> 00:01:00,070

Yn ei swydd bresennol

23

00:01:00,070 --> 00:01:02,059

mae hi'n ysbrydoliaeth

24

00:01:02,059 --> 00:01:04,520

ac mae wedi parhau i ddatblygu

25

00:01:04,520 --> 00:01:08,267

a chadw i ddefnyddio a hyrwyddo'r iaith.

26

00:01:09,065 --> 00:01:10,979

Dim ond pum mlynedd yn ôl

27

00:01:10,979 --> 00:01:13,493

ymunodd Keneuoe â'r maes gofal

28

00:01:13,493 --> 00:01:14,562

ac yn ei geiriau ei hun

29

00:01:14,562 --> 00:01:15,909

mae'n difaru ei bod heb ddod

30

00:01:15,909 --> 00:01:17,603

llawer iawn yn gynt.

31

00:01:18,262 --> 00:01:19,921

Maen nhw'n gwybod y galla i siarad Cymraeg

32

00:01:19,921 --> 00:01:22,748

ac maen nhw wedi setlo i lawr yn dda

33

00:01:22,748 --> 00:01:24,439

achos fy mod i'n rhoi amser iddyn nhw,

34

00:01:24,439 --> 00:01:26,679

eistedd lawr i siarad efo nhw

35

00:01:26,679 --> 00:01:34,820

ac mae hyn wedi eu galluogi i fynegi

36

00:01:34,820 --> 00:01:37,197

unrhyw bryderon sydd ganddyn nhw

37

00:01:37,197 --> 00:01:41,229

neu dim ond rhannu hanes

38

00:01:41,229 --> 00:01:45,029

a chael sgwrs fwy manwl efo nhw

39

00:01:45,029 --> 00:01:47,429

trwy'u hiaith nhw,

40

00:01:47,429 --> 00:01:49,289

trwy'r iaith maen nhw wedi dewis.

41

00:01:49,289 --> 00:01:52,498

Felly mae hynny'n bwysig yn fy marn i.

42

00:01:52,498 --> 00:01:54,370

Dwi'n falch fy mod i'n

43

00:01:54,370 --> 00:01:55,240

gwneud gwahaniaeth.

0:04

Fues i fyw yng Ngharmel am dros 50 years a wedyn yn Cilgwyn oedd fy nechra i.

0:12

Da iawn, a da chi'n Plas Gwilym rŵan.

0:15

Yndw dwi'n Plas Gwilym rŵan.

0:16

Ac mi o'n i adra yn Cilgwyn a dwi adra yn fama hefyd cofiwch.

0:21

Yndw.

0:22

Siarad Cymraeg ydych chi erioed?

0:23

Cymraeg, ia.

0:25

Ddweda i wrthych chi, South Walian oedd mam a fy nhad o Benygroes 'ma.

0:30

Es i i'r ysgol yn bedair oed a mi ges i slap ar fy llaw am siarad Cymraeg.

0:40

A siarad Cymraeg mam o'n i,

0:43

"tefe", "dan staer" am 'dan y grisiau' ond doeddwn i'm yn gwybod bo fi'n rong.

0:52

Ac mi es i adra a dweud a dyma fy nhad yn dweud, "Ar lle ges di slap?"

0:57

"Ar fy llaw yn fama."

1:00

A dyma fo'n gwylltio.

1:01

Dyma fo'n troi atom ni, oeddem ni'n bedwar o blant, a mam yna.

1:06

"Does 'na ddim gair o Gymraeg yn y tŷ yma o hyn allan."

1:12

"Da chi'n siarad Saesneg i gyd."

1:16

Doeddwn i ddim yn gwybod beth oedd o'n ei feddwl a dweud y gwir, yn bedair oed.

1:19

Doeddwn i ddim i fod mae'n siŵr nag oeddwn.

1:22

A dyma fo'n dweud "Allan efo'r plant mi gewch chi siarad Cymraeg fel 'da chi'n medru ac fel

1:28

"ydych chi eisiau, ond mae'n rhaid i Morfydd gael dysgu Cymraeg iawn."

1:34

"Dydi hi ddim yn cael slap eto."

1:37

Ac mi wnes i chwarae efo'r plant ac mi godais i o ar fy union.

1:41

Ac ydych chi'n siarad Cymraeg efo pawb bob dydd yn fama?

1:44

Yndw, yndw.

1:46

Cofiwch, os oes 'na rhywun Saesneg yna ac eisiau i mi ateb, mi ydw i'n gwneud ond

1:53

mi fysa'n well gen i o'n Gymraeg.

1:56

Mi fyswn i yn siarad Saesneg, dwi'n medru, achos mi drodd Mam i Saesneg adeg hynny o

2:04

iaith y 'south'.

2:06

Wedyn mae Saesneg ar dop y list yn y ffordd dwi'n medru, ond mae Cymraeg yn ei guro.

2:14

Ond dwi ddim yn gwybod, os fyswn i'n fama a bob man yn Saesneg, dwi ddim yn meddwl byswn i'n

2:22

gallu aros yn hir.

2:24

Na.

2:25

fysa'n dda i ddim byd i mi.

2:28

Ydych chi'n gwybod pan ydych chi'n mynd i weld Dr Britto rŵan a'ch bod chi'n gwybod

2:31

bod chi am orfod siarad Saesneg efo fo.

2:33

Sut ydych chi'n teimlo am hynny?

2:37

Wel, mae gen i ryddid yn does.

2:42

Mi fedrai i ddweud yn Saesneg wrtho, "I'm sorry, I can't speak English, only that."

2:50

Ac mi fysa fo yn nôl un o'r genod i siarad efo fi ac iddi hi ddweud wrtho be o'n i'n

2:56

ei ddweud.

2:58

Ond dydw i ddim angen hynny, mi fedrai siarad Saesneg dros fy hun.

3:04

Ond, dwi ddim yn gwybod, dydy o ddim yn gartrefol.

3:11

I ni'r Cymry, tydi o ddim.

3:14

Ydych chi'n teimlo'n fwy hyderus yn Gymraeg?

3:17

Wel, yndw.

3:19

Y peth ydy, pan da chi'n Gymraeg da chi'n teimlo, yn enwedig yn ganol Cymru,

3:25

"O, dwi adra."

3:28

"Mae gen i'r hawl i siarad fel fynnai".

3:31

Da chi'n gweld, mae o'n dod yn ei ôl i mi be wnaeth y teacher yna, rhoi slap i mi am

3:37

mod i heb siarad yn iawn.

3:40

Mewn ffordd dwi wedi bod yn ofalus erioed sut ydw i'n siarad.

3:46

Mae'n rhaid i'r geiriau fod yn iawn.

3:54

Ydych chi'n siarad Cymraeg yn fama bob dydd, Will?

3:56

Bob dydd, dim byd arall ond Cymraeg.

3:59

Sut ydych chi'n teimlo am y Gymraeg, Will?

4:03

Wel, dyna'r iaith ges i fy ngeni efo.

4:05

Fy mam a nhad, taid a nain.

4:11

Cymraeg ydw i yn bob dim.

4:15

Well gen i siarad Cymraeg na Saesneg.

4:17

Ydych chi'n meddwl bysa fo'n gwneud gwahaniaeth, Will, i'r ffordd ydych chi'n byw a'ch gofal

4:22

chi os fysech chi ddim yn gallu siarad Cymraeg bob dydd efo pobl?

4:27

Bysa, mae'n siŵr.

4:30

Fyswn i ddim yn teimlo'n hapus.

4:34

Dwi'n hapus yn fama, Cymraeg ydy pawb yma.

4:37

Pawb, staff a residents.

4:43

Mae'n gwneud lot o wahaniaeth.

4:46

Lot fawr.

4:47

Ym mha ffordd?

4:49

Wel, dyna ydy fy iaith i - Cymraeg.

4:51

Dwi'n mynd i language arall pan dwi'n siarad Saesneg.

4:56

A dydw i ddim yn gwybod sut i roi pethau drosodd o Gymraeg i Saesneg yn aml.

5:01

Reit.

5:02

Ydych chi'n gwybod be' dwi'n feddwl?

5:04

Ia.

5:06

Os ydw i eisiau dweud rhywbeth yn Gymraeg mi fedrai ei ddweud o, ond os ydw i eisiau

5:08

dweud o mewn Saesneg yr un peth, dwi'n gorfod meddwl.

5:12

Ydych chi dal yn medru siarad Saesneg?

5:15

Yndw tad.

5:16

Dim Saesneg da, ond mi fedrai gomiwnicatio.

5:23

Ydych chi'n gwybod pan wnaethoch chi ddewis dod i fyw i Blas Gwilym, oedd o'n bwysig i

5:27

chi fod o'n gartref Cymraeg?

5:30

Oedd tad, pwysig iawn.

0:01

Pan gaeth Dad diagnosis o Multiple Systems Atrophy nôl yn 2011,

0:07

mi gaethon byd ni wir ei droi wyneb i waered.

0:10

Mi ro’n ni’n gwybod i ni fynd i golli o, a byd na nhw’n neb yn gallu gwneud.

0:15

Roedd celloedd yr ymennydd sy’n rheoli ei system nerfol yn marw ac yn cau i lawr.

0:20

Oedd yn gyflwr prin iawn, ac yn un erchyll o greulon.

0:25

Wedi i wneud ymchwil i’r cyflwr, oeddem ni’n gwybod i ryw raddau be’i ddisgwyl ar hyd taith.

0:31

Mae’r cerdded yn dod yn anodd.

0:32

Felly roedd rhaid cerdded efo ffon, yna efo ffrâm,

0:36

ac yn y diwedd doedd ei modd i symud o gwbl heb gael cymorth hoist ac yn y blaen.

0:40

Mi roedd e’n gaeth yn ei gorff ei hun, heb allu gwneud dim drosto fo ei hun.

0:45

Yn fuan iawn yn y gwaeledd ni oedd cyfathrebu’n anodd.

0:49

Roedd y cyflwr yn wneud yn amhosib iddo siarad.

0:52

Roedd e’n cymryd ei holl egni i siarad efo ni, ac er bod ni’n barod am hynny,

0:57

roedd e’n hefyd yn erchyll o anodd i weld ond brwydrau cyfathrebu efo ni.

1:01

Un peth wnaethon ni erioed o ystyried ydy bydden ni’n cael anhawsterau ieithyddol.

1:07

Pan ddych chi’n siarad yn eich mamiaith dych chi’n meddwl yn yr un iaith,

1:12

ond mynd yn dechrau’n siarad efo rhywun sy ddim yn medru’r iaith

1:16

yna dych chi’n meddwl yn Gymraeg yn eich pen ac yn cyfieithu ar y pryd i Saesneg yn eich pen cyn ymateb,

1:23

mae’r proses hon yn anodd i berson sy’n holliach heb sôn am rywun sy’n mewn gwaeledd.

1:28

Pan bod y doctoriaid, nyrsys a gofalwyr Saesneg yn dod i weld a thrin Dad

1:33

o’n i’n gallu gweld yn syth roedd hi’n cymryd gymaint dwywaith o egni o,

1:37

a fo yn aml iawn yn torri i lawr a chrio, ac mi o’n teimlo’n mor rhwystredig.

1:43

A hwn yn peri gymaint o loes sy’n ei weld teulu’n gwybod fod hynny jyst yn ychwanegu lot mawr o boen iddo fo,

1:50

a ni mewn cyfnod eisoes mor erchyll ohono.

1:55

Er ein bod ni’n sylweddoli nad oes modd i fod meddyg, nyrs a gofalwr fedru siarad Cymraeg,

2:02

oedd ymateb ambell un i rwystredigaeth Dad a ninnau fel teulu’n cwbl yn annerbyniol.

2:09

Fe faswn nhw’n ystyried na chydnabod pa mor anodd oedd hyn.

2:15

Roedd hynny yn creu di hon hynod o drist.

2:18

Cwbl gefynnu yn ei wneud wrth geisio ei dyddiau, wythnosau, misoedd ôl ei fywyd e mor hawdd â phosib

2:27

ac oedd gweld yn torri calon oherwydd nad oedd yn gallu cyfathrebu’n hawdd, ond yn fwy na hynny dim ond yn gallu

2:34

gwneud hynny yn yr unig iaith roedd o wedi siarad erioed.

2:38

Pan daeth hi’n amhosib i ni ddallt o gwbl oedd e’n rhaid dod o hyd i beiriant fyddai’n siarad drosto fo.

2:47

Y bwriad oedd mewnbynnu brawddegau ac atebion oedden ni’n meddwl bydda Dad yn ei defnyddio, a’r cwbl byddai’n rhaid i Dad

2:57

wneud oedd pwyso frawddeg a fyddai’r peiriant yn ateb drosto fo.

3:02

Roedd meddwl am hyn yn dorcalonnus, ond o leia’, oedd yn galluogi cyfathrebu efo fo.

3:09

Ond yn fwy buan iawn yn y proses o ddod o hyd i beiriant wnaeth yn amlwg

3:16

nad oedd modd cael un oedd yn gweithio drwy gyfrwng y Gymraeg.

3:19

Oedd hyn yn ergyd mawr i ni. Roedden unrhyw un neb i yn union ond wedi siarad Cymraeg yn yr aelwyd erioed

3:29

i ddechrau cyfathrebu mewn iaith estron.

3:33

Roedd ei wyth o wyrion ar y pryd ddim yn gallu siarad Saesneg.

3:39

Felly roedd yn drist iawn. Oedd y salwch yn dwyn popeth oedd e arno fo yn raddol ac i ni ddwyn o oddi wrthon ni,

3:49

ac yn dwyn ein hiaith ni.

3:52

Beth yn brifo fwy na dim oedd nad y swyddogion oedd yn darparu’r adnodd yn deall be’ oedd y broblem nai malu o chwaith

4:01

ar yr effaith oedd hyn y gael ar Dad, ar Dad a’r gweddill ohonon ni.

4:08

Y fam wedi rhoi ei holl i sicrhau nad oedd Dad wedi cael unrhyw fath o gam i fyny’r pwynt yma,

4:14

ac roedd hi’n benderfynol o wneud siŵr bod modd cael adnodd oedd yn galluogi ni cyfathrebu trwy’r cyfrwng y Gymraeg.

4:23

Fuon ni’n frwydr am fisoedd. Oedd e’n ychwanegu gymaint o loes a blinder mewn cyfnod oedd eisoes mor anodd.

4:34

Llwyddon ni yn y diwedd sicrhau meddalwedd oedd yn Gymraeg,

4:38

ac er bod ni’n hynod falch roeddwn ni’n hefyd yn drist ac yn flin fod yn rhaid i ni gwffio am rywbeth fel fe fod ar gael.

4:48

Mae gannom i gyd yr hawl i siarad y famiaith yn enwedig ar ein gwely angau.

4:56

Dw i ddim yn disgwyl i bob meddyg, nyrs, gofalydd fynd allan a dysgu’r Gymraeg,

5:02

ond efallai mae’r peth pwysica’ ydych fod eich rili’n dallt ac yn ystyried ei fod yn hollbwysig i’r un sydd yn profi gwaeledd

5:12

a’r teulu a’r ffrindiau’n ehangach.

5:15

Allwn i gyfleu faint o wahaniaeth oedd e’n wneud i Dad pan oedd e’n clywed y Gymraeg.

5:22

Mi oeddem ni’n hynod ffodus fod y meddyg y teulu oedd yn dod i weld Dad yn wythnosol,

5:29

ac oedd e’n egluro’r broses diwedd bywyd iddo fo.

5:35

Oedd e wedi dysgu’r iaith ac er nad er yn gwbl rugl,

5:39

oedd e’n gallu cynnal sgwrs ac yn gwneud i dad yn llacio, ac yna fe fod yn troi yn Saesneg i egluro’r proses.

5:47

Allwn i ddim dweud wrthoch chi pa mor amhrisiadwy oedd hyn i Dad ac i ni na.

5:54

Plîs, os dych chi’n fyth yn dod ar draws y sefyllfa yma, byddwch yn sensitif,

6:00

hyd yn oed os dych chi ond yn gallu llwyddo dweud ond bach gair yn y Gymraeg mae o wir, wir yn werthfawr i unigolyn.

6:08

Mae fy Nhad farw 2019 wedi blynyddoedd o frwydro,

6:14

ond dyn ni’n trysori’r ffaith iddo fo wedi cael marw fel y Cymro fe oedd erioed.